1e inzicht: ‘Ga het gesprek aan over betekenisgeving’

Door de toenemende digitalisering, wat vaak een flink aandeel heeft in innovatieve projecten, is er een grotere behoefte aan veiligheid, zowel voor de burger als overheid. Daarnaast is het van belang dat de privacy van de burger gewaarborgd wordt. De (nationale) veiligheid wordt grotendeels geborgd op het verticale, instrumentele vlak van gezagsverhoudingen, regels, wetten en heersende normen. Anderzijds zijn onderliggende doelwaarden als vertrouwen, rechtvaardigheid, integriteit en transparantie van belang. Die gaan vaak over hoe ethische aspecten een plek krijgen in projecten. Dit is niet altijd eenduidig, omdat de invulling niet uitsluitend via de verticale weg te bewerkstelligen is. Dit vraagt dan ook om een meer horizontale aanpak en een horizontale moraliteit. Hier wordt vooraf al over nagedacht, zodat waarden zoals veiligheid en privacy niet alleen worden uitgedrukt in het ontwerp van het project, maar er ook in samenkomen. Of zoals Jeroen van Hoven dit noemt: ze ‘verzoenen’.

Het vraagt om een andere benadering van projectmanagement om deze kennis er onderdeel van te laten zijn, zonder dat het in regels gegoten of voorgeschreven kan worden. Bovendien kan het leiden tot verschillen in inzicht en zelfs morele ambiguïteit: andere betrokkenen bekijken de situatie wellicht anders. Een gezamenlijk doel en een gedeelde visie komen het project ten goede. Daarom is het belangrijk om met elkaar gesprekken te voeren over betekenisgeving: waar hebben we het over? Bij innovatieve projecten is het daarnaast belangrijk om de vraag te blijven stellen: ‘het is innovatief, maar is het ook goed?’.

“Benoem ethische aspecten en waarden en ga het gesprek aan om de bedoeling te achterhalen.” Theo Sandker, Rijksvastgoedbedrijf

Binnen een team kan er sprake zijn van een botsende visie. Dit kan voortkomen uit een conflict over doelen of belangen, maar ook over betekenis en waarden. Bij een verticale moraliteit wordt uitgegaan van een ‘universele waarheid’, gebaseerd op rationale overwegingen, bij een horizontale moraliteit is dit niet het geval.

Projectmanagement is voor een groot deel mensenwerk en niet altijd een technische aangelegenheid. Er zijn situaties waarbij je je kunt afvragen of de instrumentele aanpak de beste aanpak is. Er zit bovendien een spanningsveld tussen het ethische en morele handelen waar je als projectmanager mee te maken kunt krijgen. Bijvoorbeeld als het gaat om het integreren van duurzaamheid in het project, of te kiezen voor een goedkoper alternatief. Volg je een instrumentele aanpak en doe je het ‘juiste’, door je te laten leiden door de begroting, of bespreek je met je team de mogelijkheden om vanuit een moreel besef andere factoren te laten meespelen?

Als teams met elkaar reflecteren op uiteenlopende praktijksituaties, kunnen zij zich gezamenlijk moreel oriënteren. Narrativiteit, verhalen op basis van eigen ervaringen, zijn daarbij belangrijk, omdat deze verbinden. Is het herkenbaar, of juist helemaal niet? Zijn er andere ervaringen naast te plaatsen? Vanuit deze gesprekken kan ook met elkaar verkend worden welke waarden van belang zijn.

Tijdens de tweede Masterclass over vooroordelen zijn verschillende voorbeelden de revue gepasseerd, zoals de ‘planningsvalkuil’ of ‘veranderdrempel’. Ervaren teamgenoten deze vooroordelen ook? Welke waarden liggen eronder? Door deze waarden te verbinden aan de opgave en aan elkaar, zijn het geen abstracte begrippen meer. De waarden komen dichterbij, waardoor het gedeelde waarden worden, die vervolgens ook sneller als persoonlijke waarden kunnen worden omarmd.

2^e inzicht: ‘Betrek de omgeving’

Tijdens de innovatieprocessen waar de managers mee te maken hebben, kunnen spanningen ontstaan, doordat de manager te maken heeft met verschillende waardesystemen binnen de overheid. Enerzijds zijn er bureaucratische waarden, passend bij een organisatie die in een ‘glazen huis’ opereert, zoals: stabiliteit, onpartijdigheid, voorspelbaarheid en werken volgens de regels.

De praktijk is soms disruptief en experimenteel, waardoor ook ondernemendheid en lef vereist zijn om stappen te zetten. Bovendien zijn er wijzigingen in gezagsverhoudingen. Deze worden deels veroorzaakt doordat er behoefte is aan een andere manier van omgaan met elkaar als collega’s, als burgers met vertegenwoordigers van instituten en als burgers van een samenleving in het algemeen. Oog voor maatschappelijke belangen, ruimte voor samenwerking en menselijkheid zijn belangrijk. Dit wordt bereikt door verschillende partijen uit de omgeving te betrekken bij het innovatieproces.

“Door de omgeving word je scherp gehouden. De kernvraag is, hoe voeg je waarde toe aan je project, zodat dit geborgd is? Tijdens de Masterclass over Governance werden inspraak en trade-offs genoemd.” Stephan van Tilburg, Ingenieursbureau Gemeente Amsterdam

Dit kan ook praktische oplossingen opleveren. Zo werd een vraagstuk over een bouwprobleem bij een busstation niet alleen aan de technische afdelingen voorgelegd, maar ook aan andere betrokkenen. Die kwamen met een andere oplossingsrichting. Niet ’technisch’, maar wel effectief: de bus-route werd omgelegd, waardoor de bouw van het busstation niet aangepast hoefde te worden.

3^e inzicht: ‘Zorg voor een dwarskijker bij het project’

De filosoof Donald Schön omschreef in zijn boek ‘The Reflective Practitioner’ het belang van reflectie voor goed professioneel handelen aan de hand van de metafoor van een moeras. Hij onderscheidt droge hooglanden en natte laaglanden in zijn moeras. Op de hooglanden wordt gebruikgemaakt van instrumentele handelingen op basis van kennis en techniek, waarbij ratio de boventoon voert. De drassige moerasgrond stelt de soms verwarrende en rommelige praktijk voor, waarin zich situaties voordoen die niet direct instrumenteel op te lossen zijn. De oplossing komt voort uit het met je voeten in de spreekwoordelijke klei te staan en te handelen vanuit de onderbuik.

“Besteed aan de voorkant expliciet aandacht aan privacy & security.  Dat bepaalt het succes… end of the day.” Denis Lintzen, Rijkswaterstaat

Een dwarskijker kan een project een positieve boost geven door vanzelfsprekendheden vanuit een ander perspectief te benaderen. Zo wordt een klimaat gecreëerd waarin een kritisch geluid geuit kan worden. Deze dwarskijker is tegendraads, geeft ruimte om ‘domme’ vragen te stellen, heeft de rol van ontregelaar en bevraagt het voor de hand liggende. Hij vormt een soort geweten voor het projectteam en organiseert peer reviews. Zit zo’n dwarse kijker niet in jouw team? Dan kun je het ook van buiten organiseren, bijvoorbeeld door een organisatiefilosoof in te schakelen.

Marianne Scheeper is praktisch filosoof en voert in opdracht van Neerlands diep een afstudeeronderzoek uit naar de consequenties voor het digitaal leiderschap van de projectmanagers die deelnemen aan Nd Digitaal Leiderschapprogramma’s van Neerlands diep met betrekking tot waarden en ethische aspecten.