Het academisch jaar van Neerlands diep beleeft op donderdag 31 augustus zijn aftrap met de eerste Nd Zomergast. Patrick Buck, oud-directeur bij ProRail, bijt het spits af. Geïnspireerd door deze grondlegger van Neerlands diep ontstaat een boeiend gesprek over duurzaamheid en de praktische toepassing hiervan in de bouw- en infrasector.
Wie het Muntgebouw in Utrecht betreedt, ziet overal geldmachines en geld. Daarmee staat de locatie van de eerste Nd Zomergast onbedoeld symbool voor het oude denken in de bouw- en infrawereld. De bomvolle zaal laat echter zien dat naast geld en kostenbeperking ook duurzaamheid inmiddels volop in de belangstelling staat van projectmanagers. Dat gevoel van urgentie is terecht, vindt Zomergast Patrick Buck. De schade die orkaan Harvey veroorzaakt in het Texaanse Houston, overstromingen in India en Bangladesh, het blijvend verdwijnen van de permafrost in Canada: het zijn gebeurtenissen die alarmbellen doen rinkelen. Tegelijkertijd bungelt Nederland vaak onderaan in duurzaamheidslijstjes: waar Kenia bijvoorbeeld rigoureus plastic zakjes verbiedt, vindt Nederland een tarief van 10 cent per zakje voldoende ontmoediging. Het sterkt Buck in zijn opvatting dat bestuurders en politici nog onvoldoende de ernst van de situatie inzien. Hijzelf ziet de bedreigingen voor onze leefomgeving als “het grootste probleem waar we voor staan”.
“Het blijkt alleen lastig te zijn om ze om te zetten in concrete maatregelen, die ook economisch te realiseren zijn. Hier ligt de uitdaging voor de komende tijd. Eén ding is zeker: met alleen een paar LED lampjes in je project kom je er niet.”Jan Hendrik Dronkers (Loco-SG Ministerie van Infrastructuur & Milieu)
Omwenteling
Maar ook in de top van overheidsorganisaties zijn er mensen die zich sterk maken voor duurzaamheid. Neem Jan Hendrik Dronkers, loco-SG van het ministerie van Infrastructuur & Milieu (I&M) en een van de speciale gasten van Buck. Hij is net als Buck betrokken bij de Stichting Klimaatvriendelijk Aanbesteden & Ondernemen (SKAO). Ook zet hij zich met hart en ziel in voor de departementale doelstelling om in 2030 een energie-neutrale infrastructuur te hebben. “Parijs, CO2-reductie, honderd procent circulair zijn: we stikken inmiddels van de doelstellingen op duurzaamheidsgebied”, observeert Dronkers. “Het blijkt alleen lastig te zijn om ze om te zetten in concrete maatregelen, die ook economisch te realiseren zijn. Hier ligt de uitdaging voor de komende tijd. Eén ding is zeker: met alleen een paar LED lampjes in je project kom je er niet. Als je nu een gebouw wilt produceren, moet de CO2 die daarbij wordt uitgestoten binnen de perken blijven, moeten materialen herbruikbaar zijn… Er is echt een omwenteling nodig. Zeker ook bij aanbesteden is er nog een wereld te winnen.”
Dat blijkt ook bij een peiling onder de aanwezige projectmedewerkers. Ongeveer een derde past doelbewust duurzaamheidsmaatregelen toe in zijn of haar project. Verder wil een significante groep wel met duurzaamheid aan de slag, maar mist daar ruimte en/of middelen voor. Het zijn uitkomsten die gast en hoogleraar Marcel Hertogh van de TU Delft niet verbazen. “Onderzoek toont aan dat tachtig procent van de projectmanagers wel aan de slag wil met duurzaamheid, maar dat slechts dertig procent tot substantiële resultaten komt. De persoon van de projectmanager blijkt cruciaal. Projectmanagers die denken ‘je kunt me wat, ik ga het gewoon doen’, boeken vaak de beste resultaten.”
Urine voor duurzaamheid
Hoe werkt dat nu in de praktijk? Om dat uit te doeken te doen, nodigt Buck vertegenwoordigers van twee duurzame projecten aan tafel. Duurzaamheidsadviseur Emmely de Kruijff en projectmanager Wouter Goossens van het Rijksvastgoedbedrijf vertellen over de herontwikkeling van het voormalige ministerie van VROM. Dit gebouw aan de Haagse Rijnstraat 8 is het nieuwe onderkomen van onder andere de ministeries van I&M en Buitenlandse Zaken. “Toen we in 2008 begonnen, moest het gebouw een icoon van duurzaamheid worden”, blikt De Kruijff terug. “Maar in 2010 trad het eerste kabinet Rutte aan en ontstond er een nieuwe realiteit. Er moesten toen vooral zoveel mogelijk mensen terecht kunnen in het pand voor zo weinig mogelijk kosten. Binnen het beschikbare budget hebben we er toch het maximale proberen uit te halen op het gebied van duurzaamheid.” Met opmerkelijke resultaten, weet Goossens. “Duurzaamheid woog zwaar mee in de gunningscriteria en de markt is daar echt door getriggerd. Dankzij zonnecellen, LED verlichting en warmte/koude opslag is het energiegebruik heel laag. Veel materialen zijn hergebruikt bij de verbouwing. En zelfs de urine van de gebruikers draagt bij aan de duurzaamheid van het gebouw. Hieruit wordt namelijk fosfaat gewonnen.” Bekijk hieronder het filmpje over Rijnstraat 8 waarin Emmely de Kruijff toelichting geeft op de verschillende duurzaamheidsaspecten van het gebouw.
LEGO League
Projectdirecteur Paul Janssen van de gemeente Den Haag en adviseur Marcel Hertogh doen uit de doeken hoe ze van de Rotterdamsebaan de meest duurzame tunnel van Europa maken. Bij dit project hebben tien vrije denkers met verschillende achtergronden negen aspecten bedacht om duurzaamheid te operationaliseren. Deze zijn ook bruikbaar voor andere (tunnel-)projecten. Vijf van deze aspecten hebben bij de aanbesteding een plek gekregen in het EMVI-criterium duurzaamheid: geluid, luchtkwaliteit, materiaal- en grondstoffengebruik, energie en toekomstwaarde. “Daarnaast hebben we een inspiratiemiddag georganiseerd voor de aannemers, met Daan Roosegaarde en kinderen van de LEGO League ”, schetst Hertogh. “Er ontstond zo echt een flow bij de deelnemers aan de aanbesteding.”
“We hebben vervolgens niet alleen beoordeeld wie de laagste prijs bood”, brengt Janssen in. “Want dan wint de aannemer met de grootste rekenfout. We hebben vooral ook gekeken wie het meest creatief was in zijn plannen. De beoordeling was bovendien grotendeels kwalitatief in plaats van kwantitatief: ook op het gebied van duurzaamheid. De inschrijvers kwamen daardoor met ideeën waar we zelf nooit aan hadden gedacht. Die ideeën moesten ze vervolgens wel SMART omschrijven.” Het winnende consortium bedacht onder andere een methode om fijnstof af te vangen in de tunnel. Ook zet de aannemer asfalt in dat met minder energie kan worden geproduceerd dan gebruikelijk.
Motiveren en chanteren
De discussies aan tafel worden zo nu en dan onderbroken door luchtige en tegelijkertijd scherpe intermezzo’s van stand-up musician Bart Kiers. De projectmedewerkers in de zaal laten zich evenmin onbetuigd. Hiertoe uitgedaagd door Nd-gespreksleider Maarten Kraneveld buigen ze zich over stellingen als Wat heb je nodig om morgen met duurzaamheid aan de slag te gaan? en Voor behalen van duurzaamheidsdoelstellingen is intrinsieke motivatie niet voldoende. Er blijkt nog behoefte aan kennisuitwisseling te bestaan. “We moeten steeds zelf het wiel uitvinden.” En: “Intrinsieke motivatie is belangrijk, maar er moeten ook generieke afspraken en kaders zijn. De ontwikkeling van herbruikbaar asfalt realiseer je bijvoorbeeld niet binnen één project.” Er zijn ook deelnemers waar de dadendrang er vanaf spat. “Als iedereen intrinsieke motivatie heeft, dan gaat er iets gebeuren. Hoe dan ook.”
Het enthousiasme in de zaal over duurzaamheid is groot, maar niet iedereen rondom projecten heeft deze intrinsieke motivatie. Hoe krijg je hen mee? Volgens Janssen kan dat met een mix van motiveren en chanteren. “De tunnel moet er nu prachtig uitzien, maar over twintig jaar nog steeds. Ook dat is duurzaamheid. Dit argument kun je gebruiken om bestuurders extra te laten investeren in dit element. Chanteren doe je in geval van nood bij onwillige teamleden: ‘Als jij het niet doet, doet een ander het wel’.” Het is een mix die De Kruijf herkent. “We hebben beslissers verleid met het argument dat duurzaamheid kon worden gerealiseerd binnen budget. Maar we hebben ook milde chantage toegepast. ‘Je kunt het lintje anno nu toch niet doorknippen als je niets met duurzaamheid hebt gedaan?’, was ons argument.”
Opdracht
Het slotpleidooi is voor Nd Zomergast Patrick Buck. Duurzaamheid maakte bijna vijftig jaar geleden zijn opwachting in het maatschappelijk debat toen de wetenschappers van de Club van Rome de noodklok luidden. In de jaren tachtig domineerde het fenomeen zure regen krantenkoppen en tv-rapportages. “Toen waren de problemen vaak lokaal en konden met relatief eenvoudige maatregelen worden aangepakt”, blikt Buck terug. “Denk bijvoorbeeld aan de introductie van loodvrije benzine en het verminderen van de mestuitstoot. Landbouwminister Braks gebruikte de slogan ‘Tot de schijt ons doodt’ om zijn agrarische achterban te overtuigen.” Nu zijn de problemen volgens de Zomergast mondiaal én dichtbij én grootschalig. “We zullen allemaal onze steen moeten bijdragen om dit op te lossen. De CO2-prestatieladder kan hierbij helpen. Met behulp hiervan heeft de bouw- en infrasector een twee keer grotere CO2-reductie gerealiseerd dan andere sectoren. Maar ook gemeenten, ProRail, I&M, de KNVB, en enkele projecten hebben zich laten certificeren. Ik hoop dat meer projecten dit voorbeeld volgen. Op de website www.skao.nl vinden jullie daarnaast voorbeelden van maatregelen die jullie kunnen nemen in je eigen project.”
In ieder project zijn er volgens Buck namelijk mogelijkheden om duurzaam te werken. Die leveren bovendien vaak forse besparingen op. ProRail gebruikt het aggregaat van de oude verkeerspost in Amsterdam bijvoorbeeld opnieuw in de nieuwe verkeerspost. “En alle verlichting op de stations wordt tot 2020 vervangen door LED lampen, die we bovendien dimmen wanneer dat maar mogelijk is.” Ook bij het vernieuwde rijkskantoor blijkt dat duurzaamheid niet ten koste gaat van andere projectcriteria, had De Kruijff al eerder uit de doeken gedaan. “De winnende aanbieding bleef binnen budget én scoorde hoog op gebruiksvriendelijkheid en architectonische waarde.” De kunst is volgens Buck om opdracht, maatschappelijke opgave en duurzaamheidsuitdaging op een slimme manier met elkaar te verbinden. “Deze opdracht wil ik ook meegeven aan Neerlands diep.”
Toekomst is nu
Neerlands diep pakt de handschoen op. In oktober gaat een lerend netwerk duurzaamheid van start met een creatieve sessie. Tijdens Nd Zomergast kunnen deelnemers zich al inschrijven. De oproep daartoe van Maarten Kraneveld blijkt niet aan dovenmansoren gericht. Maar goed ook, want zoals Bart Kiers al zong: “We moeten echt het Neerlands diepe in, want de toekomst is nu.”
Wil je je aanmelden voor de co-creatieve sessie en start van het lerend netwerk duurzaamheid van Neerlands diep? Klik dan hier. Meer lezen over klimaatvriendelijk aanbesteden en de CO2-prestatieladder kan op www.skao.nl.