Socratisch gesprek
“Een conservatieve houding kan in een innovatief project vooruitgang in de weg staan”, aldus een projectmanager die deelnam aan het Nd Digitaal Leiderschapprogramma. “Voornaamste reden is dat zo’n project grotendeels nog onontgonnen terrein is, dus daar moet je een open blik voor hebben. Als je alleen maar kijkt naar hoe we het altijd deden, als dat je grondhouding is, dan zul je niet veel vooruitgang boeken. Je moet eerder nieuwsgierig zijn.”

De Griekse filosoof Socrates is de grondlegger van wat wij nu ‘socratische gesprekken’ noemen. Socrates wilde zijn leerlingen het verschil laten ervaren tussen het aannemen van stellingen die bepaalde oordelen en handelingen schijnen te rechtvaardigen en het reeds denken te weten van de waarheid die de oordelen en handelingen de facto rechtvaardigen. Door dit onderscheid te laten voelen, bracht hij zijn leerlingen in verwarring. Het resultaat kan een gevoel van aporie zijn, een gevoel van ‘ik weet het niet meer’. Socrates vond een houding van niet-weten een belangrijk uitgangspunt, omdat het je verder kan brengen. Ook de Amerikaanse schrijver Donald Barthelme, geciteerd in een artikel van de Correspondent over de stad van de toekomst vond dit met het oog op vooruitgang een belangrijk streven: “Het niet-weten is cruciaal voor de toekomst. Zonder het onderzoekende proces dat niet-weten met zich meebrengt, zonder de mogelijkheid de geest in onverwachte richtingen te sturen, zou er niets worden uitgevonden.”

Tijdens een socratisch gesprek staat een (filosofische) vraag centraal. Deze kan bedacht en gekozen zijn door het team, of de gespreksleider kan vooraf een vraag bedenken en deze voorleggen. Belangrijk uitgangspunt tijdens het gesprek is dat een ervaring, een actueel voorbeeld, centraal staat. Dit zou een voorbeeld uit de praktijk van het project kunnen zijn. Door je als team, onder begeleiding van een socratisch gespreksleider, met elkaar te verdiepen in dit voorbeeld en eventuele onderliggende vooronderstellingen te onderzoeken, kan dit nieuwe inzichten opleveren die tijdens een teamoverleg wellicht niet aan bod zouden komen.

Deep Democracy
Een andere manier om een gesprek te voeren waarbij ‘dwarskijken’ zelfs centraal staat, is Deep Democracy. Bij deze methode staat de wijsheid van de minderheid centraal, of zoals het op de website deepdemocracy.nl wordt verwoord: “Centraal staat de aandacht en waardering voor andere opvattingen”. De stem van de minderheid wordt bewust opgezocht, vanuit de gedachte dat deze stem iets nieuws kan toevoegen aan de ‘heersende mening’. Tijdens de sessie wordt bijvoorbeeld gezocht naar hoe de stem van de minderheid onderdeel kan worden van de stem van de meerderheid, door deze er bijvoorbeeld aan toe te voegen of de stem van de meerderheid aan te passen. Net zolang totdat iedereen erachter kan staan. Andere opvattingen, die van ‘dwarskijkers’, staan dus centraal. Het kan voorkomen dat het in een project na het nemen van een met meerderheid genomen besluit, later alsnog gaat schuren omdat een deel van de groep geen onderdeel was van de meerderheid en er niet achter stond.

Waardering voor het kritische geluid
Nederland staat bekend als een land van polderen, waarbij consensus centraal staat. Dit kan ook omgedraaid worden door met aandacht te luisteren naar kritische geluiden en ruimte te maken voor de visie van dwarskijkers. Dit kun je als projectmanager zelf organiseren binnen een overleg, of je kunt hier een moderator of methode voor gebruiken. Waardering en aandacht voor het kritische geluid kan innovatieve projecten ook, of soms misschien juist, verder helpen.

We zitten middenin een digitale transformatie, waarbij project- en programmamanagers van innovatieve projecten te maken krijgen met meer onzekerheid en een flexibelere houding soms gevraagd wordt. Oog en waardering voor het kritische geluid kan bijdragen aan de wendbaarheid van een project. Dit is een aspect van digitaal leiderschap. Wil je hier meer over weten en leren hoe je dit effectief inzet in jouw project? Wellicht is het individuele leertraject ‘Nd Digitaal Leiderschap’ dan iets voor jou. In de tweede helft van 2022 start het nieuwe programma.

Marianne Scheeper is adviseur en trainer en onlangs afgestudeerd als Toegepast Filosoof. Haar afstudeeronderzoek was in opdracht van Neerlands diep, getiteld: “Beweging van traditioneel naar digitaal leiderschap. Over de betekenis van ethische aspecten en onderliggende waarden voor de houding, het gedrag en leiderschap van projectmanagers tijdens de digitale transformatie.”