Tijdens de korte wandeling van Utrecht Centraal naar Grand Hotel Karel V, waar de Nd Topics plaatsvindt, maakt het gros van de deelnemers al kennis met Moreelse. Projectdirecteur Anneloes van Boxtel van het Rijksvastgoedbedrijf vult deze visuele indrukken tijdens de bijeenkomst aan met feitelijke informatie. Moreelse is nu nog een onbestemd gebied van sporen, kantoren en parkeren, maar ook van monumentale panden en bomen, een hofje en twee kleine parken. Veel (semi-) overheidspartijen als de rechtbank, Justitie, Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA), ProRail en NS zijn in het gebied gehuisvest. Samen hebben ze zo’n 90 procent van de gebouwen in Moreelse in gebruik. ENECO heeft er een hulpstation. Maar er is ook een school aanwezig In Moreelse. Er wonen bovendien enkele honderden mensen in het gebied dat het historische en nieuwe centrum van Utrecht met elkaar verbindt.

Niet alles is zoals het moet zijn in het hedendaagse Moreelse. Een groot percentage van de openbare ruimte is bijvoorbeeld verhard, met veel geparkeerde auto’s. De bebouwing is geconcentreerd, hoog, compact en gesloten. Verder is het gebied het grootste deel van de tijd uitgestorven. De gemeente Utrecht, het Rijk, de Nederlandse Spoorwegen, ProRail, vastgoedbelegger a.s.r. real estate en pensioenuitvoerder MN tekenden zomer 2019 een intentieverklaring om Moreelse samen te ontwikkelen. Met een integrale gebiedsaanpak willen de betrokken organisaties de omgeving stapsgewijs energieneutraal, klimaatbestendig en biodivers maken. Verder moet Moreelse een vitaal onderdeel worden van een snelgroeiende stad, waar het voor forenzen, bezoekers en bewoners aantrekkelijk is om te verblijven. De Rijksbouwmeester ondersteunt de plannen voor Moreelse en heeft er een ambassadeursproject van gemaakt. Maar ook de school en de bewoners denken mee.

Win-winsituaties

Van Boxtel toont tijdens de bijeenkomst artist impressions van het Moreelse van de toekomst. Ze laten een groene wijk zien waar mensen buiten werken, elkaar ontmoeten en ontspannen. Van Boxtel toont daarnaast foto’s van ontspannen bestuurders na het ondertekenen van de intentieverklaring. De betrokkenheid van bestuurders is volgens haar een belangrijke voorwaarde om een succes te maken van de gebiedsontwikkeling. “Het helpt om de neuzen binnen de partnerorganisaties dezelfde kant op te krijgen en verschillende initiatieven voor Moreelse aan elkaar te koppelen. Zo kunnen we met werk, werk maken.”

Programmadirecteur en samenwerkingspartner Leen de Wit van de gemeente Utrecht hoort het instemmend aan. Hij bekent dat de ontwikkeling van Moreelse bij de gemeente aanvankelijk niet aan de top van de prioriteitenlijst stond. “Maar als het Rijksvastgoedbedrijf en lokale partijen iets willen met dit gebied, dan sluiten wij hier graag bij aan. Want samen kunnen we echt iets van de grond krijgen.” Dat vindt ook Van Boxtel. “Door echt samen te werken kunnen alle betrokkenen open en eerlijk hun kaarten op tafel leggen. We hoeven niet besmuikt te doen over wat we eruit willen halen en kunnen gezamenlijk op zoek naar win-winsituaties. Niemand hoeft water bij de wijn te doen, we gaan samen voor de hele scope. Op het hoogste niveau hebben we de ruimte gecreëerd om het zo te doen. Niet onbelangrijk: het is veel leuker om zo te werken.”

Natuurlijk is niet alles rozengeur en maneschijn bij Moreelse Tuinen. De Wit wijst onder andere op weerstand bij het streven om het gebied autoluw te maken. “Het kost veel geld om parkeerplaatsen af te kopen. Dan hoor ik intern geluiden dat we beter eerst de grachten autovrij kunnen maken.” “We zouden soms sneller resultaat willen boeken”, vult Van Boxtel aan. “Tegelijkertijd is het ook een mooie uitdaging om klippen binnen en buiten de organisaties te omzeilen.” Daarbij helpt het erg dat de betrokken organisaties uiteindelijk hetzelfde willen, aldus De Wit. “Dan maakt het niet uit dat de Rijksbouwmeester het in heel andere woorden omschrijft dan de gemeente Utrecht.” “Dit moet ook gewoon slagen”, vindt Van Boxtel. “Als het in dit relatief kleine gebied niet lukt, waar moet het dan wel lukken?”

Helder en strak

Zoals gebruikelijk bij een Nd Topics halen de deelnemers er niet alleen, maar brengen ze ook in. Aan de hand van drie vragen gaan ze in groepen met elkaar in discussie. De suggesties, die hieruit voortkomen, worden aan het eind van de bijeenkomst verzameld. Zo kunnen de betrokkenen bij Moreelse Tuinen hier hun voordeel mee doen. Eén groep focust zich vooral op de vraag van Anneloes van Boxtel: Hoe kun je (meer) commitment in participatie krijgen bij verschillende partijen met meerdere belangen en wellicht weinig tijd of kennis? Het is belangrijk om partijen constant mee te nemen en je best te doen om hen te overtuigen van de waarde van een project, is een observatie. “Dan kun je ook met weinig middelen veel bereiken.” Geef belanghebbenden vooral ook (mede)verantwoordelijkheid, is een andere suggestie. “In het Verenigd Koninkrijk regelt het parlement de verbouwing van het Palace of Westminster zelf, met een eigen budget. Daar is een stuk minder gedoe dan bij de verbouwing van het Binnenhof, die het Rijksvastgoedbedrijf uitvoert.” Nog een tip: help partijen die het aan kennis en tijd ontbreekt door voor hen onafhankelijke experts in te huren. Die deskundigen kunnen waarborgen dat hun belangen worden meegenomen in het project. Bij de realisatie van het onderwijs- en cultuurcomplex (OCC) aan het Haagse Spui is hiermee ervaring opgedaan. De slotobservatie van het groepje: “We leren nog te weinig binnen en tussen organisaties van de ervaringen die projecten opdoen. Daarom is het zo belangrijk dat Neerlands diep er is.”

Ook andere groepen komen met waardevolle feedback. “Bij participatie moet je helder en strak zijn. Het struikelt nu nog te vaak over wie de rekening moet betalen”, is een voorbeeld. “Voor commitment bij betrokken partijen is het belangrijk dat je inzichtelijk maakt wat het hen oplevert”, geeft een ander groepje mee aan Van Boxtel en De Wit.

Andere spirit

Alex Vermeulen sluit het formele deel van de bijeenkomst af met een korte reflectie. De werkwijze bij Moreelse Tuinen is volgens hem maatgevend voor toekomstige projecten. “Het maken van een stakeholderanalyse, met die partij een kop koffie drinken, die andere partij een dropje geven: daarmee komen we er zeker na de invoering van de Omgevingswet niet meer. Echt samen optrekken is iets anders en vereist een andere spirit. Dit moeten we al doende gaan leren.” Participatie vraagt volgens Vermeulen om bescheidenheid, ruimte geven aan elkaar, vasthoudendheid en een positieve instelling. “Samenwerken heeft in mijn beleving ook baat bij andere terminologie dan ‘Als het hier al niet lukt…’”, geeft hij Van Boxtel, De Wit, maar ook de andere toehoorders mee. “Die taal moeten we gaan trainen. Problemen kunnen we soms bijvoorbeeld herdefiniëren als feiten. Dan moeten we er wel iets mee, maar hoeven we ze niet op te lossen. Dat creëert een andere mindset.”

Juiste man op juiste moment

De traditionele borrel na een Nd Topics staat deze keer in het teken van het afscheid van Alex Vermeulen. De opkomst is groot. Vermeulen wordt getrakteerd op mooie woorden van Bonny Donders en Jan Hendrik Dronkers. Donders, ooit aangenomen door Vermeulen bij de toenmalige Rijksgebouwendienst, prijst diens gevoel voor humor. Maar de plaatsvervangend directeur Vervoer en Spoor bij het ministerie van IenW heeft evenveel waardering voor Vermeulens luisterend oor, gevoel voor nuance, team- en innovatiegerichtheid. Bij ‘mooie klussen’ als De Nieuwe Entree van het Van Gogh Museum en de herbestemming van Paleis Soestdijk toonde de afzwaaiende Nd-directeur zich ‘de juiste man op het juiste moment’. “Je hebt steeds de verbinding gezocht en had met je rust en oplossingsgerichtheid veel impact op mij en veel andere mensen.”

Jan Hendrik Dronkers focust in zijn speech op de verrichtingen bij Neerlands diep. De loco secretaris-generaal van IenW en voorzitter van Raad van Toezicht bij Neerlands diep prijst Vermeulen als verbinder en doorzetter, maar stipt ook de inhoudelijke vernieuwing aan die hij heeft geïnstigeerd. Meer focus op samenwerken en projectmanagers klaarstomen voor de bredere, integralere, meervoudige blik die in toenemende mate van hen wordt verwacht: onder Vermeulen kregen deze en andere ontwikkelingen nadrukkelijker een plek in de programma’s van Neerlands diep. “Je hebt in de herfst van je carrière veel betekenis gegeven aan Neerlands diep. Fantastisch wat je hebt gedaan!”

Componeren in plaats van deduceren

Ook tijdens het informele deel heeft Alex Vermeulen zelf het laatste woord. Hij neemt de aanwezigen mee door zijn rijke loopbaan die startte aan de Universiteit van Amsterdam en eindigde bij Neerlands diep. De invloed van leermeester Andreas Faludi, de periode waarin hij fungeerde als ghostwriter voor Pieter Winsemius, de realisatie van het gebouw van ministerie van VROM aan de Haagse Rijnstraat 8, de voortrekkersrol bij de introductie van het Bouw Informatie Model (BIM): deze en andere episodes komen aan bod. Dat de aimabele Vermeulen niet terugschrikt voor moeilijke klussen, bleek tijdens een reorganisatie die hij uitvoerde in de jaren negentig. Ook dat deed hij overigens met humor, zo maakte een opmerking van een medewerker duidelijk: “We worden op dezelfde manier verneukt als door je voorganger, maar we lachen er wel meer bij.”

“Als je uiteindelijk alle opgedane kennis en ervaring mag inzetten voor Neerlands diep, dan ben je een rijk man”, observeert de afzwaaiende directeur in zijn speech. Hij prijst het hoge niveau van Nederlandse bouw- en infrastructuurprojecten, al wordt dit tot zijn verdriet niet door iedereen gezien. Tegelijkertijd staan er nog veel uitdagingen op de agenda: de enorme vervangings- en renovatieopgave, de toenemende rol van data en informatietechnologie, de energietransitie en de impact van de nieuwe Omgevingswet zijn hier enkele voorbeelden van. “Dit gaat zorgen voor meer complexiteit. Maar wellicht moeten we die complexiteit omarmen en toekomstige projecten gaan componeren in plaats van deduceren. Dit vereist zoals ik eerder al aangaf een nieuwe taal.” De toekomst is volgens Vermeulen aan talentvolle en energieke youngsters. Hij parafraseert daarbij Winsemius: “Wij hebben het land een beetje mooier gemaakt. Maken jullie het nu nog mooier?”

Hier kun je meer lezen over de loopbaan en visie van Alex Vermeulen. Zijn opvolger Ellen Visser introduceerden we hier.