De teams van de volgende vier allianties hebben aan Nd Alliantieleren deelgenomen:

• Graaf Reinald Alliantie van het project Dijkversterking Gorinchem – Waardenburg
  Waterschap Rivierenland + combinatie Waalensemble (Heijmans, GMB, De Vries & Van de Wiel, Royal HaskoningDHV)
• Alliantie Markermeerdijken van het project Versterking Markermeerdijken
  Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier + combinatie Boskalis en VolkerWessels ondernemingen
• Alliantie Zwaluw van het project Spooruitbreiding Zwolle – Herfte
  ProRail + combinatie NoorderSpoort (VolkerWessels ondernemingen)
• De Lingense Alliantie van het project Spooromgeving Geldermalsen
  ProRail + combinatie Dura Vermeer en Mobilis

Wat is een alliantie?

Een algemene definitie van een alliantie is een samenwerkingsverband tussen partijen waarbij gemeenschappelijk voordeel het hoofddoel is. ProRail verstaat onder een alliantie een samenwerkingsvorm tussen opdrachtgever en een opdrachtnemer voor één specifiek project, waarbij optimaal samenspel ontstaat omdat de belangen van partijen gelijk zijn. Het Waterschap Rivierenland ziet een alliantie als een samenwerking tussen waterschap en marktpartijen, waarin alle drie de fasen van een project – verkenning, planuitwerking en realisatie – door één team als alliantie worden uitgevoerd. Het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier hanteert een vergelijkbare definitie: in deze vorm werkt de aannemer die de aanbesteding wint, in nauwe samenwerking met het hoogheemraadschap, het ontwerp uit en bepaalt de wijze van uitvoering.

Het programma Nd Alliantieleren bestond uit vier bijeenkomsten met elk een eigen leidmotief:

• de bedoeling: waarom hebben we voor een alliantie gekozen?;
• de inrichting: hoe hebben we de alliantie bedacht?;
• de werking: hoe werkt de alliantie in de praktijk?;
• de lering: wat leren we voor toekomstige allianties?

DE BEDOELING – Waarom hebben we voor een alliantie gekozen?

Het dijkversterkingsproject Gorinchem-Waardenburg betreft het versterken van 23 kilometer dijk langs de noordzijde van de Waal. Door een alliantie aan te gaan, zegt Waterschap Rivierenland de kennis van de opdrachtnemer volledig te willen benutten bij het ontwerpen van de nieuwe dijk. Hierbij worden in alle fasen de risico’ s samen gedragen en beheerst en is de alliantie verantwoordelijk voor het ontwerp. Het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier heeft voor de versterking van ruim 33 kilometer afgekeurde Markermeerdijken tussen Hoorn en Amsterdam vergelijkbare motieven om voor een alliantie te kiezen. Het doel van de alliantie is om de dijkversterking zo snel en soepel mogelijk te laten verlopen. Onvoorziene wijzigingen zijn normaal bij een project van deze omvang. Wijzigingen leiden in standaard contracten vaak tot vertragingen en kostenverhogingen. Door gebruik te maken van een alliantie wil het hoogheemraadschap dit zo veel mogelijk voorkomen.

ProRail heeft al meerdere jaren goede ervaringen opgedaan met het in de markt zetten van allianties. Als partijen maar voldoende gezamenlijk belang hebben, komt het met de samenwerking wel goed, juist ook in zeer complexe en dynamische projecten waar het vooral op goed samenspel aan komt, zo luidt de overtuiging. Een alliantie is gericht op de gezamenlijke verantwoordelijkheid: samen aan dezelfde kant van de tafel zitten, samen beslissingen nemen, samen anticiperen op problemen, samen oplossingen zoeken, samen het verlies nemen als het mis is gegaan, maar ook samen de winst delen als er voordeel is bereikt.

Een alliantie biedt – zonder afbreuk te doen aan eigen verantwoordelijkheden – volop mogelijkheden om de klas­sieke tegenstellingen tussen opdrachtgever en opdrachtnemer zo veel mogelijk uit de weg te ruimen. Door het samenbrengen van verschillende organisatieculturen en kennisdomeinen ontstaan opeens mogelijkheden die in traditionele verhoudingen niet gemakkelijk haalbaar zijn. Door samen actief te speuren naar optimalisatiemogelijkheden (in ontwerp en uitvoerings­methoden) op het niveau van het gehele project worden met de alliantie besparingen bereikt die anders niet mogelijk zijn. Bovendien prikkelt de alliantie de partijen om samen op problemen te anticiperen en deze flexibel op te vangen.

Ook vanuit het perspectief van de opdrachtnemer wordt de alliantie gezien als aantrekkelijk alternatief, omdat ze een lager risicoprofiel hebben. Andere contractvormen leiden vaak tot vechten en leuren. Binnen een alliantie worden samen de mouwen opgestroopt en krijg je als opdrachtnemer eerlijk geld voor eerlijk werk.

DE INRICHTING – Hoe hebben we de alliantie bedacht?

De Alliantie Zwaluw werkt met een Design & Construct-contract (D&C) met daar overheen een alliantieschil, waarmee bepaalde taken en risico’s van opdrachtgever en opdrachtnemer in de alliantie zijn ondergebracht. Doel van de alliantie is het benutten van kansen op optimalisaties (binnen en buiten het Programma van Eisen) en het beheersen van risico’s. Anders dan bij eerdere allianties (OV SAAL) is in de contractvoorbereiding bepaald, dat de volledige ontwerpwerkzaamheden tot en met het uitvoeringsontwerp (UO) met daarbij alle tekeningen, alle berekeningen, omschrijvingen en onderbouwingen in de alliantie Zwaluw ligt. De Lingense Alliantie is op een vergelijkbare wijze in de markt gezet.

Binnen een ProRail-alliantie ontstaan drie domeinen: de contractgemachtigde (opdrachtgever ProRail), de alliantie (ProRail en opdrachtnemer) en de uitvoerend aannemer (opdrachtnemer in de rol van uitvoerend bouwbedrijf). Stuk voor stuk hebben zij een eigen specifieke verantwoordelijkheid: de contractgemachtigde is verantwoordelijk voor het juist formuleren van haar wensen en de randvoorwaarden waarbinnen deze wensen moeten worden gerealiseerd; de alliantie is verantwoordelijk voor het genereren en laten realiseren van ontwerpoplossingen die voldoen aan de wensen en randvoorwaarden van ProRail; de uitvoerend aannemer is verantwoordelijk voor de realisatie conform de specificaties en randvoorwaarden van de alliantie.

Bij de gunning Alliantie Markermeerdijken is er veel aandacht besteed aan teamassessment en kwaliteit en onderbouwing van eenheidsprijzen (transparantie). Bij de inschrijving op basis van die eenheidsprijzen stond de totaalsom nog niet vast. Het voorlopig ontwerp (VO) is in de alliantie gemaakt en daarna (op basis van de overeengekomen eenheidsprijzen) afgeprijsd. De gunning bij de Graaf Reinald Alliantie vond plaats op samenwerking en een financieel plan. Bij dit financiële plan waren de belofte van marktconformiteit en transparantie belangrijker dan laagste prijs. Zo werden de belangen van opdrachtgever en opdrachtnemer verregaand gelijk getrokken.

De inrichting van de allianties bij de waterschappen wijkt dus op een aantal onderdelen af van de ProRail-allianties. Verschil is ondermeer dat ProRail in de tender een aanvangsbudget voor uitvoeringssom en alliantiefonds vastlegt en dat daarop de winst- en verliesdeling wordt gebaseerd. Bij de waterschappen wordt het uitvoeringsbudget later in het proces vastgelegd. Daarbij maken de waterschappen binnen de alliantie geen specifiek onderscheid tussen de alliantie en het uitvoerend bouwbedrijf. Ongeacht deze verschillen is de basis die wordt gecreëerd bij de aanbodaanvaarding essentieel. Als de prikkels in deze basis niet goed zijn, wordt dit lastig in de samenwerking. De kunst is om binnen de vangrails van beide partners te blijven opereren: de opdrachtgever wil niet om extra geld hoeven vragen en de opdrachtnemer wil geen verlies maken.

DE WERKING – Hoe werkt de alliantie in de praktijk?

Wat opvalt aan de verhalen van de verschillende alliantieteams is dat samenwerken binnen een alliantie ook vooral mensenwerk is. Daarbij lijkt alleen al het zijn van een alliantie enorm stimulerend te werken om er samen een succes van te maken. Zo hebben beide ProRail-allianties al vanaf de start onder financiële druk gestaan. Ondanks de soms felle en moeizame discussies over de afwikkeling van wijzigingen en verrekeningen zijn beide allianties er in geslaagd om alle geplande werkzaamheden binnen een aantal omvangrijke buitendienststellingen – ondanks de beperkingen door Corona – succesvol af te ronden. Hiermee hebben zij naar eigen zeggen een Olympische prestatie geleverd.

“De valkuil is,” zo stelt een van de alliantieteamleden, “om je dieper in te graven, terwijl je juist met elkaar in gesprek moet. Vraag aan de ander wat er aan de hand is of hoe hij erin zit en voorkom daarmee speculatie over de beweegredenen van de ander. En soms loop je tegen je eigen overtuiging aan: verdient de aannemer wel of niet aan de opdracht? Was er wel of geen bewuste aanbestedingsstrategie? Je kan ook niet te stellig worden in je meningen. Dat gaat ten koste van de veiligheid in de samenwerking. Je toont dan geen consequent gedrag en het is in strijd met de alliantievoorwaarden. Je moet dus gelijkwaardig met elkaar in gesprek blijven.”

“Het valt mij op dat als de druk toeneemt alliantieteams eerder de neiging hebben om dichter bij elkaar te kruipen, dan uit elkaar gespeeld te worden.”

Ton Bierbooms – Projectmanager PHS Den Bosch – Vught, ProRail

Tijdens de eerste bijeenkomst van Nd Alliantieleren is op basis van waarderende interviews een aantal gedeelde alliantiewaarden geïnventariseerd. Daar waar een aantal van deze kernwaarden vrij universeel zijn voor elke vorm van samenwerking, valt vooral de hang naar autonomie op. Hierin schuilt voor een deel de kracht van een alliantie, maar deze autonomie heeft ook een keerzijde: het blijkt lastig om het alliantiebestuur en de moederbedrijven goed te betrekken en de kernwaarden ook op dat niveau goed te laten doorleven.

De wijze waarop de ProRail-allianties zijn ingericht maakt de positie van de vertegenwoordigers van zowel de opdrachtgever als de opdrachtnemer in het alliantiemanagementteam (AMT) soms lastig: het valt niet altijd mee om binnen de alliantie voldoende onafhankelijk te zijn en tegelijkertijd verantwoording te moeten afleggen aan de moederorganisatie. De keuze voor de alliantie is nodig, maar daardoor niet altijd gemakkelijk. Een direct betrokkene zegt hierover: “Ook hier geldt: maak het bespreekbaar en praat het uit. De kunst van het werken in een alliantie is om samen om te leren gaan met onzekerheden.”

DE LERING – Wat leren we voor toekomstige allianties?

We sluiten af met een beknopte bloemlezing van de belangrijkste gezamenlijke conclusies.

De alliantie functioneert in gezamenlijkheid binnen vangrails die in het contract zijn vastgelegd. Het is het mooist als de plaats van de kaders, waarbinnen moet worden gewerkt, gezamenlijk binnen de alliantie worden bepaald. Hoe later de vangrails worden vastgezet, des te meer ruimte er is om samen te werken binnen de alliantie. Kansen moet je gezamenlijk benutten. Dat kan ten goede komen aan het gezamenlijke risico-budget.

De basis voor alliantiesucces wordt gelegd in de contracteringsfase. Om een alliantie te laten slagen heb je een aantal condities nodig: schakel in de contracteringsfase de prijsprikkel zoveel mogelijk uit en zorg daarna voor voldoende tijd en voldoende ontwerpruimte. Er moet iets te optimaliseren zijn vanuit risico’s of vanuit kansen (tijd, kwaliteit, innovatie). Zorg voor een realistisch budget en neem de tijd om de juiste mensen te zoeken, een team te vormen, en de alliantiewaarden te doorleven. Samenwerken in een alliantie vraagt echt iets anders van betrokkenen dan in een traditioneel contract. De juiste match van mensen is dus essentieel.

Als je een alliantie organiseert, houd het dan zo zuiver mogelijk. Hoe meer er in het gemeenschappelijke kansen- en risicodomein zit, hoe beter de alliantie werkt. Transparantie brengt gezamenlijkheid met zich mee en dit werkt ook andersom. Transparantie is echter geen garantie voor het laten slagen van de alliantie. Hier is meer voor nodig, namelijk dat alle betrokkenen hun eigen belangen tot het eind ondergeschikt blijven maken aan het gezamenlijke belang van de alliantie.

Een interessante vraag hierbij is: moet geld überhaupt nog een rol spelen in de selectie van een alliantiepartner? Alleen op samenwerking selecteren kan ook, zoals de GraafReinald Alliantie en de Alliantie Markermeerdijken hebben laten zien. Dit vraagt wel om een zekere mate van lef en vertrouwen, twee karakteristieken die goed bij allianties passen.

“Een alliantie biedt beslist geen garantie op goede samenwerking, maar het maakt het wel een stuk makkelijker.”

Peter Luitjens – Technisch Manager Lingense Alliantie

De vier alliantieteams hebben besloten elkaar te blijven ontmoeten om elkaar te blijven inspireren en van elkaar te blijven leren, zolang ze dat nog waardevol vinden.

Heb je vragen over de bedoeling, inrichting en/of werking van allianties en wil je in contact komen met dit netwerk? Neem dan contact op met programmamanager Maarten Kraneveld via maarten@neerlandsdiep.nl.

Uitgelichte afbeelding: Versterking Markermeerdijken
Afbeelding 1: Emplacement station Zwolle – fotografie Stefan Verkerk
Afbeelding 2: Zeevangspolder – Versterking Markermeerdijken