Nd Zomergast 2019 over het benutten van de ontwerpkracht

  • 06 september 2019
  • Noel Houben

Het academische jaar van Neerlands diep opent op donderdag 29 augustus 2019 volgens traditie met Nd Zomergast. In het fraaie Pakhuis de Zwijger in de hoofdstad krijgt dit jaar Rijksbouwmeester Floris Alkemade een podium. Als mede-initiatiefnemer van Panorama Nederland koppelt hij tijdens de bijeenkomst maatschappelijke opgaven aan de toekomstige ruimtelijke inrichting van Nederland. Waarbij er natuurlijk ook aandacht is voor de rol die projectteams in de bouw en infrastructuur kunnen spelen.

Integraal denken

De aanwezigen bij Nd Zomergast worden met maar liefst zeven beeldschermen getrakteerd op een visueel spectaculair schouwspel. Tegelijkertijd is er op deze zomerse namiddag ook een warm en intiem podium, met comfortabele fauteuils. Daar maakt zomergast Floris Alkemade, die als Rijksbouwmeester ook de voorzitter is van het College van Rijksadviseurs, onder luid applaus zijn opwachting. Aan de hand van grafieken toont hij aan dat we in tijden van grote veranderingen leven. Positief zijn onder andere de hoge economische groei, de snelle afname van de armoede en de toename van het aantal democratieën. Maar er zijn ook negatieve ontwikkelingen, zoals de afname van de biodiversiteit en de grote stijging van het energiegebruik. Het maakt dat we als individu en overheid moeten handelen, stelt Alkemade. Hiervoor is het zaak om niet te blijven hangen in het verleden, maar juist te gaan verlangen naar de toekomst.

Floris Alkemade bij Nd Zomergast – foto: Jorrit ’t Hoen

Maar hoe doe je dat, als die toekomst zoveel dreigende scenario’s in petto heeft? De Rijksbouwmeester heeft, net als zijn collega’s binnen het College van Rijksadviseurs, een groot vertrouwen in ontwerpkracht. Ontwerpers zoals architecten en stedenbouwkundigen zijn immers specialisten in het leggen van verbanden tussen onsamenhangende grootheden en het vormgeven van complexe en langdurige veranderingen. Zij kunnen in samenwerking met anderen komen tot verrassende oplossingen voor sociaal-maatschappelijke issues. Dat blijkt onder andere bij de prijsvraag die het College van Rijksadviseurs jaarlijks organiseert. Hierbinnen bedenken gemengde teams van ontwerpers en andere disciplines bijvoorbeeld nieuwe vormen van wonen, zorg en ondersteuning (Who Cares, 2017) of nieuwe perspectieven voor het platteland (Brood en Spelen, 2018). Alkemade: “Bij Brood en Spelen moest er minimaal één boer in het team zitten. Wanneer je als architect en boer op één lijn moet komen, bevordert dat vanzelf het integraal denken.” Het leidde tot innovatieve ideeën als Productief Peppelland. Het is mogelijk om genoeg populieren aan te planten om de miljoen woningen te bouwen die Nederland de komende decennia nodig heeft. Dit vermindert de CO2-uitstoot, vergroot de CO2-opslag, zorgt voor een betere bodemkwaliteit én biedt boeren een alternatief verdienmodel.

Floris Alkemade bij Nd Zomergast 2019 – Foto: Jorrit ’t Hoen

New Deal

Panorama Nederland is een andere activiteit waarbinnen het College van Rijksadviseurs ontwerpkracht koppelt aan maatschappelijke opgaven. Het is een positieve en realistische weergave van wat Nederland kan zijn in 2050 als we de grote vraagstukken op het gebied van klimaat, landbouw, verstedelijking en energie weten te beantwoorden. Die optimistische toonzetting is een bewuste keus, maakt Alkemade duidelijk. Met een positief toekomstbeeld krijg je mensen immers eerder in beweging dan met fatalistische doemscenario’s. Het vertaalt zich in thema’s als ‘Water verbindt ons’, ‘Rijk boerenland’, ‘Meer tijd voor elkaar’ en ‘Nieuwe energie’. Onder deze thema’s schuilen verrassende ideeën en beelden. Wat bijvoorbeeld te denken van een New Deal tussen boer en maatschappij, waardoor de landbouw duurzaam en circulair wordt, boeren een eerlijk inkomen verdienen, het landschap aantrekkelijk is en de biodiversiteit en bodemkwaliteit toenemen? Of de opkomst van de elektrische deelauto, die niet alleen drie keer goedkoper in het gebruik is dan een benzineauto, maar ook de dominante positie van de auto in het straatbeeld terugdringt en daarmee zorgt voor een aantrekkelijkere leefomgeving? De regio is volgens het College van Rijksadviseurs de schaal om de meeste opgaven aan te pakken. Dit houdt het grijpbaar, zorgt voor betrokkenheid en maakt het mogelijk om culturele verschillen tot uitdrukking te brengen. De nieuwe prijsvraag Panorama Lokaal, met als centrale vraag ‘Hoe maken we de stadsranden klaar voor de toekomst?’, past binnen deze regiogedachte. Bovendien koppelt de prijsvraag het weidse perspectief van Panorama Nederland aan het hier en nu.

Deelnemers van Nd Zomergast 2019 – Foto: Jorrit ’t Hoen

Een aansprekend verhaal, maar wat moet het netwerk van Neerlands diep ermee? “Kijk verder dan tijd en geld en denk na waar het anders en beter zou kunnen”, reageert Alkemade op de vraag van gespreksleider Steven van Luipen van Neerlands diep. “Zorg ook dat je vroegtijdig bent betrokken bij het bepalen van de (maatschappelijke) vraag waarop je project antwoord moet geven. En neem anders de tijd om die vraag alsnog helder te krijgen. Jullie moeten geen genoegen nemen met een onvolkomen projectdoelstelling.”

Samenhangend geheel

Hoe breed die doelstelling kan zijn als je meerdere maatschappelijke opgaven wilt oppakken, blijkt bij het Programma Oranje Loper in Amsterdam. Bij deze nieuwe loot in het projectennetwerk van Neerlands diep worden zes kilometer straten in de Amsterdamse binnenstad vernieuwd en autoluw gemaakt, maar ook negen bruggen vervangen. En dat terwijl de stad gewoon door moet blijven draaien. Door meer ruimte te creëren voor voetgangers, fietsers, de tram en groen wordt de leefbaarheid vergroot en een verkeersinfarct aangepakt. “Door de drukte staan fietsers nu twee keer voor hetzelfde verkeerslicht voordat ze kunnen oversteken”, schetst programmamanager Stijn Lechner van Oranje Loper tijdens Nd Zomergast de problematiek. “Je ontkomt er niet aan om onderwerpen als de energietransitie en het bevorderen van de biodiversiteit mee te nemen in dit programma en andere projecten”, vult directielid Marten Klein van het Ingenieursbureau Amsterdam aan. “Verder loop je aan tegen vraagstukken als de aanwezigheid van Chromium-6 in de te vervangen bruggen. Dit alles maakt dat er geen makkelijke oplossingen meer zijn.”

Gasten in gesprek over het project De Oranje Loper – Foto: Jorrit ’t Hoen

Een artist impression op de schermen verbeeldt het programmagebied in de toekomst. Zomergast Alkemade ziet het belangstellend aan. “Dit is 99 procent goed, maar die resterende één procent kan heel belangrijk zijn”, observeert hij. Kijk nog eens naar andere mogelijkheden voor het stallen van de fietsen en onderzoek of je functies kunt toevoegen aan de trambaan, geeft de Rijksbouwmeester mee als advies. Lechner neemt de handschoen op. “Ik wil nog een slag maken in wat je niet ziet in deze artist impression. Zo zouden we wellicht de ruimte onder de geplande trambaan moeten meenemen in het ontwerp. Uit de duurzaamheidsladder die we hebben gemaakt, blijkt dat er in de ondergrond nog een wereld te winnen is. Al besef ik dat we het ons daardoor niet makkelijk maken. De ondergrond is immers al overbevraagd, door voorzieningen op het gebied van ICT en energie bijvoorbeeld.”

Meer dan isolatie

Han Berends van ProRail en Liesbeth Broeders van het Rijksvastgoedbedrijf zijn ook zeker projectmanagers die verder kijken dan de opdracht strikt vereist. Berends kampt daarbij met de extra uitdaging dat hij normaal gesproken pas in de uitvoering is betrokken bij projecten. Toch weet hij dan nog vaak zaken in het project te ‘fietsen’ die het meer toekomstbestendig maken. “Belangrijk, want in het lange traject dat een project duurt vanaf de eerste plannen tot de oplevering, vinden er veel innovaties plaats. Zo stond in de plannen dat in het vernieuwde Utrecht Centraal overal tl-buizen moesten komen. Maar toen ik als projectmanager voor de realisatie bij het project betrokken raakte, was dit concept totaal achterhaald. Voor duurzamere verlichting was echter geen geld beschikbaar en ProRail had er ook nog geen beleid voor. Met het argument dat de investering in ledverlichting op termijn juist tot een grote besparing zal leiden, is de ommekeer toch bewerkstelligd.” Bij Berends huidige project, de vernieuwing van Groningen Spoorzone, is het makkelijker om in te spelen op actuele ontwikkelingen. “Door hergebruik besparen we geld. Een deel hiervan hebben we in een potje gestopt waarmee we tijdens de rit innovaties kunnen realiseren.” Het denken buiten de gebaande paden spreekt Alkemade aan. “In de nasleep van Who Cares is het voorstel gelanceerd om zorggelden in te zetten in het openbaar domein. Het idee: als dit mensen uitnodigt buiten te komen, voorkom je lichamelijke en geestelijke gezondheidsklachten.”

Steven van Luipen, Han Berends, Liesbeth Broerders en Floris Alkemade in gesprek bij Nd Zomergast – Foto: Jorrit ’t Hoen

Bij de herontwikkeling van het voormalige Rabobankkantoor Fellenoord 15 in Eindhoven tot een modern rijksgebouw, barst het van de innovatieve ideeën, aldus Broeders. Het gebouw wordt opgeleverd zonder aansluiting voor aardgas en is duurzaam dankzij de nieuwste generatie zonnepanelen en Warmte Koude Opslag (WKO). Daarnaast wordt het gebouw voorzien van sensoren die het gedrag van gebruikers inzichtelijk maken. Dit moet leiden tot minder energiegebruik en betere benutting van de aanwezige ruimtes. Onderzocht wordt bovendien of ook andere organisaties gebruik kunnen maken van de beschikbare (vergader-)ruimte in het gebouw. Alkemade knikt goedkeurend. “Duurzaamheid is meer dan goede isolatie en dergelijke: het is zeker ook de beschikbare ruimte goed gebruiken. Wat dat betreft is er nog een wereld te winnen. Het gemiddelde overheidskantoor wordt maar drie dagen per week intensief gebruikt. Niet alleen in het weekend, maar ook woensdag en vrijdag kun je er een kanon afschieten zonder iemand te raken.”

Uit deadlinewereld

Als je anders durft te kijken, verander je niet alleen je uitzicht, maar ook je inzichten. Met deze boodschap sluit zanger, filmmaker en verhalenverteller Mondo Leone (Leon Giesen) Nd Zomergast af. Op de akkoorden van de grootste gitarist aller tijden legt hij zijn publiek uit waarom ze in de trein van Utrecht naar Den Bosch vooral links moeten gaan zitten. Een plant die een ballon vangt, dansende spreeuwen, maar ook een onverwachte oplossing in je project: je ziet het als je over (denkbeeldige) grenzen heen durft te kijken.

Monde Leone – Foto: Jorrit ’t Hoen

“Fijn om even uit de dagelijkse deadlinewereld te worden getrokken en vanuit een heldere visie een blik te werpen op de toekomst”, zegt Renske Gillissen van Rijkswaterstaat na afloop van de bijeenkomst. Ze denkt dat de boodschap van Alkemade in vruchtbare aarde valt. “Natuurlijk spelen productie, deadlines en politieke druk een grote rol bij Rijkswaterstaat. Maar mijn collega’s en ik kijken verder dan dat. We gaan bijvoorbeeld al in een vroegtijdig stadium met de markt in gesprek waar er kansen liggen voor duurzame oplossingen binnen een project.”

“Dat we anders en breder moeten kijken weet ik maar al te goed”, filosofeert Eric Westerhuis van ProRail tijdens de afsluitende borrel. “Het is de kern van de leeractiviteiten van Neerlands diep, zo heb ik door het volgen van het Nd Brug ondervonden. Ik vind het dan ook een mooi idee om ontwerpers te betrekken bij onze projecten. Natuurlijk vinden we die andere blik soms lastig. Maar door onze ideeën en denkwijzen te challengen, wordt het uiteindelijke plan beter. Net zoals gebeurde binnen de gezamenlijke teams van boeren en architecten waarover Floris vertelde.”

Reageer

Ook interessant

  • Anders samenwerken met je stakeholders in de Nd Opgave-impuls

In de Nd Opgave-impuls staat het werken aan een complexe opgave samen met het stakeholderveld centraal. Het programma helpt teams het veld in kaart te brengen, stakeholders uit te nodigen en collectief eigenaarschap te creëren rond een opgave. Vijf teams rondden het programma – tot dan nog de Nd Transitiechallenge – begin van dit jaar […]

lees meer
  • Zuidasdok OVT gespiegeld door collega’s

Station Amsterdam Zuid groeit snel en wordt naar verwachting het op een na grootste station in Amsterdam. Een gezamenlijk programma van Rijkswaterstaat, ProRail en Amsterdam richt zich op het ondergronds brengen van de A10-zuid bij de Zuidas. Het project Zuidasdok is in 2020 omgevormd tot een programma-organisatie met afzonderlijke projectonderdelen. Het eerste project, de OV […]

lees meer
  • Nieuws
  • Er was eens… Nd Teams 2024

De laven sliepen nog, Holle Bolle Gijs had zijn buik nog vol. De Efteling lag er nog stil bij toen een Arabische poortwachter op de vroege morgen de deelnemers van Nd Teams 2024 naar hun bestemming begeleidde. Sommigen konden hun bijna kinderlijke enthousiasme niet bedwingen. En terecht. Hoe vaak komt het nou voor dat je […]

lees meer